Dünya iklim değişikliğiyle mücadele ederken, bina sektörünün karbonsuzlaştırılması en kritik gündemlerden biri haline gelmiştir. Bu sektör, binaların yapım ve yıkım aşamalarındaki faaliyetlerinin kaynaklı ve işletme dönemleri boyunca ısıtılması, soğutulması ve aydınlatılması sonucu ve dünya genelindeki enerji kullanımının ve Sera Gazı emisyonlarının üçte birinden fazlasına sebep olmaktadır [1].
Bu bağlamda, Gaziantep ve Konya şehirleri, Sıfır Karbon Bina Hızlandırıcı (ZCBA) Projesi’nin Türkiye’deki öncüleri olarak ortaya çıkmış ve ulusal vizyonla uyumlu kapsamlı eylem planlarını geliştirmişlerdir. Bu eylem planları, Türkiye’nin sürdürülebilir ve düşük karbonlu bir geleceğe doğru yolculuğunda hayati bir öneme sahiptir.
ZCBA – Sıfır Karbon Bina Hızlandırıcı Projesi
Sıfır Karbon Bina Hızlandırıcı (ZCBA) Projesi, WRI Ross Center for Sustainable Cities’in Enerji Programı bünyesindeki Binalar Girişimi’nin önemli bir adımıdır. 2021 yılında başlatılan proje, Türkiye ve Kolombiya’nın ana faydalanıcıları olarak, bina sektörünün karbonsuzlaştırılması için ulusal yol haritaları geliştirmeyi amaçlamaktadır. Global Çevre Fonu (GEF) ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) tarafından desteklenen ZCBA, aynı zamanda pilot şehirlerde yerel bina sektörü karbonsuzlaştırma eylem planlarının oluşturulmasını amaçlamaktadır. Gaziantep ve Konya, Türkiye’nin çabalarına öncülük ederek, ulusal çapta yürütülen sürdürülebilir bina uygulamaları iki lider şehir olarak yerel eylem planlarını yayımlamışlardır.
Sera Gazı Emisyonlarını Azaltmanın En Etkili Yolu: Bina Verimliliği Yatırımları
Sıfır Karbon Binalar, enerji verimliliği oldukça yüksek, kalan enerji ihtiyacını yerinde yenilenebilir kaynaklardan veya yenilenebilir enerji santrallerinden sağlayan, yaşam döngüsüne ait operasyonel ve gömülü karbon emisyonları en aza indirgenmiş, ortadan kaldırılması mümkün olmayan emisyonların ise karbon dengeleme ile sıfırlandığı binalar olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca, Sıfır Karbon Binaların iklim değişikliğine dirençli olması da önemlidir [2]. Bu binalar, kullanıcılarına daha iyi iç hava kalitesi, daha konforlu yaşam ve çalışma alanları ve daha düşük enerji faturaları gibi başka faydalar da sağlarlar. Günümüzde Sıfır Karbon Binaları hayata geçirecek mimari tasarımlar, inşaat uygulamaları, yapı malzemeleri ve teknolojiler mevcuttur.
Binalar aynı zamanda, iklim değişikliğine karşı mevcut olan en uygun maliyetli emisyon azaltım çözümüdür. Binalarda verimliliğe yapılan her yatırım, enerji tedariği maliyetlerinde yaklaşık 2 katı tasarruf sağlamaktadır. Barındırdığı potansiyele rağmen, bina sektöründe ekonomik uygulanabilirliği olan küresel enerji tasarruflarının %80’i henüz kullanılmamıştır. Karbon emisyonu azaltma ve iklim direnci hedeflerine ulaşmak için, küresel bina stoğunun 2050 yılına kadar net sıfır karbona ulaşması gerekmektedir [3].
Fotoğraf: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi
Fotoğraf: Konya Büyükşehir Belediyesi
Tüm Yaşam Döngüsü Yaklaşımı: Operasyonel ve Gömülü Karbonun Azaltılması
Bir binanın tüm yaşam döngüsü boyunca oluşturduğu karbon ayak izi, yapı malzemelerinin üretimi, nakliye süreci, bakım, onarım ve yenileme işlemleri, binanın kullanımı sırasındaki enerji ve su tüketimi, yıkım süreci, yapı malzemelerinin geri dönüşümü ve ayrıştırılması gibi tüm emisyonları içermektedir.
Yapı malzemelerinin çıkarılmasından başlayarak inşaat alanlarına taşınmasına, ardından montaj, onarım, bakım, yenileme işlemlerine ve son olarak ömrü sonunda bertaraf edilmesine kadar olan süreçlerde harcanan enerji, gömülü enerji olarak adlandırılır. Bu süreçler sırasında salınan toplam karbon miktarı ise gömülü karbon olarak sınıflandırılmaktadır. ‘Gömülü Karbon,’ bir binanın kullanım dönemi boyunca değil, inşası, bakımı ve yıkımı sürecinde meydana gelen emisyonları içerir ve binaların toplam çevresel etkisinin önemli bir bileşenini oluşturur. Kullanım dönemi boyunca meydana gelen “Operasyonel Karbon” emisyonları ise, bir binanın işletme dönemi boyunca ısıtma, soğutma, havalandırma, aydınlatma, su tüketimi ve diğer mekanik ve elektrikli cihazların çalışması için tüketilen enerji kaynaklı sera gazı emisyonlarını ifade etmektedir.
Bina sektörü kaynaklı karbon emisyonlarına bütüncül yaklaşım, küresel ekonominin karbonsuzlaşmasına kuşkusuz önemli ve somut katkılar sağlamaktadır.
Bina Yaşam Döngüsü
Kaynak: Gaziantep Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Eylem Planı
Gaziantep ve Konya: Türkiye’nin Öncü Pilot Şehirleri
Gaziantep ve Konya, Türkiye’nin iklim girişiminde öncü konumda bulunan pilot şehirleridir. Bu şehirler, sadece kapsamlı Sera Gazı Emisyon Envanter Raporlarını, Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planlarını ve İklim Değişikliği Uyum Eylem Planlarını hayata geçirmiştir. Belediyeler, Başkanlar Akdi (Covenant of Mayors) sözleşmesinin taahhütlü üyeleri olarak, enerji verimliliği, yenilenebilir enerji altyapısı ve yeşil ulaşım ağlarının genişletilmesine yönelik sürekli yatırımlarla karbon emisyonlarını azaltmaya amaçlamaktadır.
Gaziantep Büyükşehir Belediyesi (GBB) tarafından 2018 yılında yayımlanan emisyon envanterine göre, binalardan kaynaklanan karbon emisyonları toplamın %32’sini oluşturmaktadır. Ayrıca, Binalar %49.2’lik bir oranla, Başkanlar Akdi’nde yer alan üç kategoriden (Binalar, Sanayi ve Ulaşım) en yüksek emisyon oranına sahip olan sektördür [4].
2015 Değerlerine Göre Gaziantep Sera Gazı Emisyon Envanteri
Kaynak: Gaziantep Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Eylem Planı
Konya Büyükşehir Belediyesi (KBB) tarafından 2021 tarihli Sera Gazı Emisyonları Envanter raporuna göre, binalardan kaynaklanan emisyonlar toplamın %28’inden sorumludur. Diğer yandan, imalat sanayi ve inşaat faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı emisyonları, bina sektörü ile doğrudan ilişkili bir kategori olarak toplam emisyonların %33’ünü oluşturmaktadır [5].
Bu durum hem Gaziantep’te hem de Konya’da binalardan kaynaklanan sera gazı emisyonlarını azaltma kritik öneme sahip olduğunu göstermektedir.
Kaynaklarına Göre Emisyon Dağılımı
Kaynak: Konya Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Eylem Planı
Eylem Planlarının Hazırlanması
Gaziantep ve Konya bina sektörlerinin karbonsuzlaştırılması amacıyla önerilen yerel eylemler, literatür araştırması, paydaş analizi, veri toplama ve analiz, modelleme ve projeksiyon çalışmaları, ihtiyaç analizi, eylem tanımlama ve önceliklendirme süreçlerine dayanırken, şehirlerdeki karbonsuzlaşma stratejilerine yönelik kapsamlı bir yaklaşımın sonucu ortaya çıkmıştır.
Eylem Planının Hazırlanma Süreci ve Aşamalar
Kaynak: Konya Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Eylem Planı
Proje kapsamında yapılan etki analizleri ve bununla birlikte geliştirilen azaltım önlemleri çalışması neticesinde, operasyonel ve gömülü karbon emisyonlarını azaltmayı hedeflerini içeren bir azaltım portföyü oluşturulmuştur. Gaziantep ve Konya’da, belirlenen azaltım portföyünün uygulanması ile ortaya çıkan projeksiyonlara göre 2023’ten 2053’e kadar emisyonlarda yaklaşık %28 oranında, ayrıca 2053 yılında yaklaşık %47’lik bir azaltım sağlamanın mümkün olduğu görülmektedir.
Amaçlar, Hedefler ve Dönüştürücü Eylemler
Gaziantep ve Konya Bina Sektörü Karbonsuzlaştırma Eylem Planları, bina sektörünü sürdürülebilir ve düşük karbonlu bir geleceğe taşımayı amaçlayan iddialı hedefler ve amaçlar ortaya koymaktadır. Bunlar arasında binaların tüm yaşam döngüsü boyunca operasyonel ve gömülü karbon emisyonlarında önemli azaltımlar, yenilenebilir enerji kullanımının ve elektrifikasyonun artırılması, ve tüm bina tiplerinde enerji verimliliği önlemlerinin uygulanması yer almaktadır. Proje için geliştirilen dönüştürücü eylemler, bina malzemeleri ve inşaat tekniklerinde yeniliklere, yeşil bina uygulamalarına teşviklere, sürdürülebilir kentsel planlamanın finanse edilmesi ve desteklenmesi için kamu-özel ortaklıklarının teşvik edilmesine vurgu yapmaktadır. Planlar ayrıca, bina sektörü paydaşlarının teknik kapasitesinin stratejik olarak artırılmasını da teşvik etmektedir.
Gaziantep ve Konya bina sektörleri için 100’den fazla eylem geliştirilmiş ve bu eylemlere “Bina Malzemeleri”, “Mevcut Binalar”, “Yeni Binalar” ve “Kentsel Planlama ve Dayanıklılık” olmak üzere dört ana başlık altında yer verilmiştir. Her başlık, “politika” kategorisi altında eylemler içerirken, “finans,” “teknoloji” ve “teknik kapasite ve farkındalık” kategorileri altında destekleyici eylemler sunulmaktadır.
“Toplumsal Cinsiyet Eşitliği” ve “Paydaşlar ve Kurumsal Düzenleme”, eylem alanlarında yatay konular olarak yer almaktadır. Planlar, çeşitli eylemler aracılığıyla sektörde toplumsal cinsiyet eşitliğini savunmaktadır. Bunlar arasında işe alımda çeşitliliği teşvik etmek, eşit ücret ve yan hak sağlamak, kapsamlı eğitim ve mesleki gelişim programları sunmak ve tüm cinsiyetlerin kurum ve kuruluşlar genelinde aktif katılımını kolaylaştırmak yer alır. Ayrıca, eylem planlarında kadın sahipli işletmelerin desteklenmesi ve hem toplumsal cinsiyet hem de sosyal eşitliği savunan kurumlarla iş birlikleri yapılması önerilmektedir. Bu öneriler, bina sektöründe toplumsal cinsiyet meselelerini ele alan bütünsel bir yaklaşımı temsil eder ve daha kapsayıcı ve adil bir endüstriye katkıda bulunur.
Eylem Planlarının Hayata Geçirilmesi
Gaziantep ve Konya’daki için geliştirilen eylem planlarının başarılı bir şekilde hayata geçirilmesi yüksek enerji tüketen bina sektörünün karbonsuzlaştırılması ve iklim hedeflerine ulaşılabilmesi için son derece önemlidir.
Eylemlerin etkili bir şekilde uygulanması ve bina sektörünün karbonsuzlaştırılması için bazı temel adımların atılması gerekmektedir:
- Belediyelerde koordinasyon ekibi kurulması,
- Eylem Planının izlenmesi ve periyodik olarak raporlanması,
- Kapsamlı bir bina envanteri oluşturulması,
- İlk iki yıl içinde teknik kapasiteyi artıracak eylemlere öncelik verilmesi,
- Ulusal ve uluslararası finans kuruluşları ile iş birliği yapılması,
- Eylemlerin dönüştürücü etkisini hızlandırmak için projeler geliştirilmesi ve pilot çalışmalar yapılması.
Bina sektörünün karbonsuzlaştırılması, tüm paydaşların rollerine, sorumluluklarına ve kurulacak iş birlikleriyle doğrudan ilişkilidir. Bu çalışma, Gaziantep ve Konya başta olmak üzere Türkiye genelinde, emisyon azaltma hedeflerine ulaşılmasında yüksek önem taşımaktadır.
Pilot Projeler
Eylem Planları, iki dikkat çekici pilot proje önerisini içermektedir. Gaziantep’te, 6 Şubat 2023 depremlerinin ardından, depremden etkilenen bölgelerde bina stokunun dirençli bir şekilde yenilenmesine odaklanan kentsel ölçekte bir dönüşüm projesi önerilmektedir. Sazgın Mahallesi’ndeki bu pilot proje, toplumsal eşitsizlikleri ele alarak ve sosyoekonomik gelişimi teşvik ederek, dayanıklı, enerji verimli, çevre dostu ve afetlere karşı dirençli bir kentsel modeli sürdürülebilir bir şekilde kurmayı hedeflemektedir.
Gaziantep Sazgın Mahallesi Arazi Kullanım Aşamaları
Kaynak: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi
Konya’da ise “Yeşil Sertifikalı Konya Şehir Kütüphanesi Projesi”, yeni veya yenilenen kamu binaları için bir model olarak düşünülmektedir. Binalar ve Yerleşmeler için Yeşil Sertifika Ulusal Sistemi (YeS-TR) ile uyumlu bu girişim, sürdürülebilir bina uygulamalarını ve yeşil standartlara uyumu sergilerken, bina sektörü yerel aktörlerinin kapasitesini artıracak ve sektörde farkındalık yaratacak bir çalışma olacaktır.
Konya Şehir Kütüphanesi Tasarım Görselleri
Kaynak: Konya Büyükşehir Belediyesi
Ulusal Yol Haritası ile Bağlantı
Şehir özelinde geliştirilen bu eylem planları, WRI Türkiye’nin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ile birlikte hazırladığı “Türkiye Bina Sektörü Karbonsuzlaşma Yol Haritası”nın yerelde tamamlayıcısı niteliğindedir. Bu durum, yerel eylemleri ulusal hedeflerle uyumlu hale getiren stratejik bir yaklaşımı sergilemektedir. Bu belgeler arasındaki sinerji, Türkiye’nin bütünleşik ve etkili bir karbonsuzlaşma vizyonuna olan bağlılığını vurgularken ve sürdürülebilir kentsel gelişime katkıda bulunan önemli bir rolü olduğunu kanıtlamaktadır.
Sonuç
Gaziantep ve Konya bina sektörleri için hazırlanan karbonsuzlaşma eylem planları, yerel birer girişimden daha fazlasıdır. Bu belgeler, Türkiye bina sektörünün sürdürülebilir dönüşümünde ve ilgili iklim politikalarında öncü niteliği taşımaktadır. Bu eylem planları, ulusal yol haritası belgesiyle birlikte, diğer ülkelere ve şehirlere yol gösteren bir model sunarken, yerel ve ulusal politikaların “Sıfır Karbon Binalar” hedefine ulaşmak için ne denli kritik bir öneme sahip olduğunu kanıtlamaktadır.
[1] International Energy Agency, 01 02 2022. [Çevrimiçi]. Available: https://www.iea.org/topics/buildings .
[2] International Energy Agency, «All countries targeted for zero-carbon-ready codes for new buildings by 2030,» 1 10 2022. [Çevrimiçi]. Available: https://www.iea.org/reports/all-countries-targeted-for-zero-carbon-ready-codes-for-new-buildings-by-2030-2.
[3] WRI, «Accelerating Building Efficiency: Eight Actions for Urban Leaders,» Washington DC., 2016.
[4] Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, «Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem Planı,» 2018.
[5] Konya Büyükşehir Belediyesi, «Konya İli Sera Gazı Emisyon Envanteri Raporu,» Konya Büyükşehir Belediyesi, Konya, 2021.
